Türk şiir eleştirisinde yaşanan kavram kargaşasının temel sebebi, teoride ve pratikte, eleştirel ölçütlerin açığa çıkartılamayışıdır. Hüseyin Cöntürk’ten sonra eleştirel ölçütlerin, eleştiri ortamının boğuk sesi, karmaşık anaforu andırışının nedenleri arasında, eleştirel ölçütlerde netliğe ulaşamamayı, ideolojik kör bakışın eleştiriye hakim olmasını, bir nevi bir başka açıdan dogmatizm olarak nitelenebilecek, sert yargılar bütünü dediğimiz bir donukluğu, katılaşmayı görebiliriz. Bu nedenlerin arasında ölçütlerde bir netliğe ulaşma meselesi, bizim bu yazıda üzerinde odaklaşacağımız ana meseledir. Cöntürk’ten sonra, Eser Gürson’u dışta tutarsak, şiir eleştirimiz yarım yüzyıllık bir uykunun eşiğinde kalmıştır. Bu uykunun eşiğinde uyanıp bir adım ötesine geçmek, 90’ların şair-eleştirmenlerinden Osman Özbahçe’ye nasip olmuştur. Bu güne kadar eleştirel ölçütlerde bu kertede netliğe ve açıklığa ve aynı zamanda kuşatıcı bir sağlamlığa ulaşılamamıştır. Özbahçe, hüküm cümlelerinde olsun, yargı ifadelerinde olsun, ustası gördüğü Hüseyin Cöntürk’ün çizgisini takip eder. Özbahçe’ye Cöntürk’ün bir başka versiyonu diyemeyiz. Zira sağlam yargılar noktasında ve özellikle şiir-millet meselesine bakışta Cöntürk’ten bir adım ileridedir. Özbahçe, Cöntürk’le eleştiriyi disipinli bir uğraş edinme, şiiri günü gününe takip etme bakımından benzeşir. Benzeştiği bir diğer nokta da yargı cümlelerindeki kesinliktir. Biz bu kesinliği, şiir ortamının üzerine serpilen ölü toprağını, uyuşukluğu ve konformizmi düşündüğümüzde, ‘elzem’ ve gereklidir diyoruz. Şiir ortamına yayılan kötü şiirin yaygınlığını gördüğümüzde, bu tutum, daha ağır yargıların da olması gerektiğini bize hatırlatıyor. Biz bu yazımızda Osman Özbahçe’nin edebiyat anlayışına, eleştirel ölçütler bütününe, şiir algısına, günümüz şiirine yönelik görüşlerine eğileceğiz. Bu yazımızdaki niyetimiz, yazımızın başında da ifade ettiğimiz gibi, eleştirel ölçütlerin gün yüzüne çıkartılması, belirginleştirilmesidir. 

Şiire Yaklaşım Biçimi  

Hüseyin Cöntürk, eleştiriye geçmezden evvel seçik bir edebiyat anlayışına varmak gerektiğini söyler, Eleştirmeden Önce adlı eserinde. Zamanımızın temel bir özelliğidir bu: Belirsizlik, fluluk, kopukluk. Özbahçe, daha en baştan eleştiri işinde seçik bir şiir anlayışına sahiptir. Kimse bu güne kadar bu kadar net bir anlayışın temel kriterlerini ortaya koymadı. Cöntürk’ün Çağının Şairi ve Eleştirmeden Önce adlı eserlerini dışta tutacak olursak, bir metni eleştirmeden önce tek tek, tane tane ve madde madde, şiirin şiir olmasını sağlayan şartları sıralayan bir şiir görüşüyle karşılaşılmadı: 

″Bizim şiir olarak yazılmış bir metne şiir diyebilmemizin asgari şartı dörttür: 

1.Öz 

2.Müzik 

3.Biçim 

4.Bütünlük ″  (s,3) 

Bu dört şart, kendi içinde bir yapı arzeder. Ama sıralanışı itibariyle mutlak değildir. Yukarıdan aşağıya, aşağıdan yukarıya yapılabilir. Özbahçe şiirin taşıdığı öz bahsinde Cöntürk gibi bir bütünlüğü gözetir. Onun için önemli olan (öz ve biçim) den birine ağırlık vermek yerine, bu ikisinin işleyişi esastır: 
 
 

″Şiir bir şey taşır ve şiirin taşıdığı şey şiir değildir. Aynı şekilde, şiir bizatihi bir öz değildir. Bizim şiir diyerek işaret edebileceğimiz bizatihi bir öz yoktur. Şiir bir sistemdir. Bir biçimdir. Bir düzendir. Bir işleyiştir. Dilin, yani ki insanın işleyişlerinden bir işleyiştir. İnsanın işlerinden bir iştir. Bu itibarla şiir bir yüklemdir. Bir harekettir. Biz o şeyin nasıl hareket ettiğine ve nasıl hareket ettirildiğine bakarız. ″ (s,4) 

Özbahçe, şiirde öz-biçim bütünlüğüne önem verir ve bu iki unsur birbirinden ayrıştırılamaz. ″Hüseyin Cöntürk’ün Şiir Görüşü″ adlı yazımızda da ifade ettiğimiz gibi, öz ve biçim bahsinde yaşadığımız problem, birinden birine fazla ağırlık vermektir. Son günlerde yeni biçimi şiire artan ilginin bir boyutunu da bu iki unsura verilen ağırlığa yönelik bir dengesizlik oluşturur: 

″Şairin kafası yekpare bir bütündür. Şairin kafası kompartımanlı değildir. Bundan dolayı  şair, şiir meselesinde, bu dört şartı parçalayarak, birbirinden bağımsızlaştırarak değil, içiçe geçirerek, aynı anda işleterek algılar. Bu yekparelikten öz-biçim kaynaşması doğar. Bundan dolayı iyi bir şiirin özü biçiminden, biçimi özünden ayrıştırılamaz. ″ (s,4) 

Özbahçe , ‘Sağlam Şiir’ adlı eserinin daha ilk yazısında, bu dört şartla bağıntılı olarak günümüz şiirinin ve günümüz şairinin iki temel sorununa işaret eder. Özbahçe’nin işaret ettiği bu iki temel sorun, şar-eleştirmenin şiire yaklaşım biçimini ele verir mahiyettedir. İhtiva ettiği bu sorunlar, hemen her şairin üzerinde derinlikle düşünmesi gereken sorunlardır. Probematiğin can damarı diyebileceğimiz bu sorunlar, Özbahçe eleştirisinin temellerini oluşturur: 

″Günümüz şiirinin iki temel sorunu vardır. Birincisi, gevşek örgüdür. İkincisi, içi boş olmak, özsüz olmak, hiçbir şeyden bahsetmemektir. Bu iki sorun, günümüz şiirindeki bütün sorunların temelinde yatmaktadır.  

Günümüz şairinin iki temel sorunu vardır. Birincisi, şiirimiz üzerinde düşünmemektir. İkincisi şiirini tartışmaktan kaçırmaktır. ″  

Özbahçe’ye göre her şiirin bir ‘ ana fikri’ olması gerekir. Yazar, şiirin mesele taşıyıcı bir güce ulaşmasının, bu ana fikir (ileti/ mesaj) ile imkân dahiline gireceğine inanır. Şiirin bir atmosfere sahip olması, bir istikamet fikrine yönelişi, bu inançla yakından bağıntılıdır. Bir şey söyleyen şiirden yanadır Özbahçe. Hayatımızda yer tutan, bizde bir karşılık bulan bir şiir tavrını benimser. Yazılmakta olan bir şiiri göz önünde bulundurduğumuzda, bu özsüz ve belirsiz şiirlerin, şiirimizdeki sasılığı gidermek bir yana artırdığını söyleyebiliriz. Günümüzde birçok şairin, şiiriyle geriletici bir şiire emek verdiğini düşünmek mümkün. Günümüz şiirindeki gevşek örgünün, şiir işçiliğini önemsememekten kaynaklandığını, çoğunluk itibariyle şiir ortamındaki şairlerin şiir üzerine düşünmeyişlerini buna sebep olarak gösterebiliriz. Özsüz olmak, metni estetik bir nesne olarak görmekten kaynaklanıyor biraz da. Bu ise bize 80 şiirinden miras kalmıştır. Oysa şiiri organik bir varlık olarak görmek gerekiyor. Tersi söz konusu olduğunda , ‘sentetik’ şiirlerin sabuklamalarıyla yetineceğiz demektir. Konuşmasına bir sebep bulamayan şair, içinde bulunduğu çıkmazdan kurtulmak için yapay bir tutuma örneğin harf simgeciliğine, hurufiliğe kapılanacaktır. Bu, sözü olmayan şairin, çıkmazdan kurtuluşunun çırpınışlarını andıran bir boğulmayı imler. Bu boğulmuşluktan çıkışa çare ise Özbahçe’nin eleştirel ölçütlerinden biri olan şiirin konuşma gerekçesine sahip oluş kriteridir.  

Konuşma Gerekçesi 

Özbahçe , ‘Sağlam Şiir’de, geneli itibariyle şiirine bir sebep bulan, bir konuşma gerekçesine sahip olan şairlerin eserlerine olumlu bir yaklaşım içinde bulunur. Özbahçe, bir şeyden, bir özden hareketle yazılan şiire dikkat kesilir daha çok. Düşünülmesi gereken bir konudur bu. Özbahçe, milletin dinamizmine inanmış bir şair-eleştirmendir her şeyden önce. İsmet Özel gibi yazılan her şiirin, milletin anlam dünyasında bir karşılığının olması gerektiğini düşünür. Bu ise şiirde bir konuşma gerekçesine sahip olmakla mümkündür. Şiirimizdeki köksüzlüğü ve belirsizliği aşmanın temel şartıdır bu gerekçe: 

″Şair bir gerekçeyle konuşur. Günümüz şiirinin bir konuşma gerekçesi yoktur. Bu, belirsizlik ve köksüzlüktür. Günümüz şiirinin en vahim sorunlarından birisi olan belirsizlik sorununun temelinde iki sebep yatmaktadır. Birincisi, şiir yazanın yazmasına yetecek bir sebepten yoksun oluşudur. İkincisi abartılı romantizmdir. ″ (s,4)

″

Özbahçe , ‘Sağlam Şiir’  de tek tek şiirleri eleştirirken bu eleştirel ölçütü devreye sokar. 

″Bu şiir içimizde yer ediyor. Bizde bir karşılık buluyor.″ (s,44) 

″…’ın ″…″  ve ″…″ adlı şiirleri, hazır kalıplara yaslanan edilgen tavırlarıyla …’ın, bundan sonraki şiirlerinde, içi boş bir duygusallığın izini süreceğinin işaretlerini taşımaktadır.″ (s,44-45) 

″…’ın… Adlı şiiri, hazır kalıplarla örülü romantik bir şiir. ″…’ın şiirlerindeki özsüzlük bu şiirde de var.″ (s,45) 

Özbahçe’nin titiz bir eleştirmen olduğunu söylemek durumundayız. Özbahçe’nin şiir eleştirisindeki derdi, soyut ve zihinde okunabilen bir şiir yerine, somut ifadeyi önceleyen, hayatımızda nesnel karşılığının olduğu bir şiirdir. İsmet Özel’in tabiriyle beşeri karşılığı olan bir şiirdir. Başka bir deyimle çiçekli böcekli şiirler yerine kanlı canlı bir hayatın/hayatiyetin olduğu, sözü dolaylamayan bir şiirdir: 

″Şiirde geçen bir mısranın bir yere bağlanamamasının sebebiyse, doğrudan konuşmak yerine, dolaylı ifadeleri tercih etmektir. Dolaylama, şairi, sözünden uzaklaştırmaktadır.″ (s,47) 

″…’ın… Adlı şiiri temiz Türkçe ve doğrudan ifadeyi öncelemesiyle dikkat çekmektedir.″ (s,47) 

Özbahçe, şiirde net söyleyişten, berrak bir ifadeden yanadır. Yayınlanan şiir yıllıklarından da anlaşılacağı üzere, hemen her şair şiiriyle kendi sızısını, kendi çıkmazlarını, kendi iç bunaltısını dile getiren bir görünüm arz eder. Her şair, bir şeylerden sürekli rahatsızdır ve şiiriyle bizi büyük bir şeye yöneltmez, büyük bir şeye işaret etmez. Oysa geçmişte Akif’in şiirleri gibi modern epiğin imkânlarını kullanan büyük şairler, milletin nabız vuruşlarını hissettirmişler, milletin mukadderatı ile kendi yazgıları arasında esaslı bir bağ kurmuşlardır. Sade söyleyiş ve realist bir tutum, bu şiirlerin ana karakterini oluşturur. Modern Türk Şiirinde Fikret-Akif-Nazım çizgisi, doğrudan söyleyişi temel alan bir şiir çizgisidir.  

Doğrudan Konuşmak  

Şiirde doğrudan konuşmak deyince somut ifadeyi önceleyen bir tavrı benimsemek anlaşılmalıdır. Şiirde doğrudan konuşmayı esas almayan şairlerin şiirleri, dikkat, mantık, bütünlük gibi sorunları olan şiirlerdir.  

″…’ın… Adlı şiiri, net ve doğrudan ifadeyi önceleyen başarılı bir şiir. ″ (s,63) 

Özbahçe , ″Hayal Kurma, Şiir Yaz! ″ adlı yazısının başlangıcında, modern şiirin en belirgin vasfının konuşmak olduğunu söyler. Konuşmayı, doğrudan konuşmak şeklinde tanımlar. Bu yazı tam bir manifesto yazısıdır aslında. Günümüzde yazılmakta olan şiire baktığımızda, bu şiirde baskın olanın ‘hayal’ unsuru olduğunu ama sorunlu bir unsur olduğunu söylemek mümkündür. Özbahçe’ye göre şair, pasif bir şiir yazıcısı değildir. Harekete dayalı gerilimli bir şiirin yazılması gerekir. Özbahçe, şiir yazımında şairin aktif/etkin bir tavrı benimsemesi gerektiğine inanır: 

″Günümüz şiiri, konuşmak yerine, hayal kurmayı tercih etmiş durumdadır.  ″ (s,8) 

″Şiir, hayale teslim olmamaktır. Romantik bir ortam yaratmak ve bunda pastel duygularla kibar kibar devinmek son dönem şiirimizin en çok öne çıkan özelliğidir. Devinmek dedim; ama hayale teslim olan şiirin en belirgin sonuçlarından biri de şiirden hareketin dışlanmasıdır. ″ (s,8) 

″…’ın bence üç hususta temkinli ve tedbirli olması gerekir: Birincisi, romantizm meselesidir. ″…″ şiirindeki romantizmi geriletmelidir. Bunun uzantısı olarak şiiri sıkıntıdan, efkârdan yazmak havasından da kurtarmalıdır. İkincisi, mantık hatalarına karşı uyanık durmalıdır. ″…″ üçüncüsü, anlamını aziz milletimizin anlam dünyasında aramalıdır. Böyle bir hassasiyet geliştirmediği takdirde yaşamayacak bir şiire emek vereceğini aklından çıkarmamalıdır. ″ (s,180) 

Abartılı  Romantizm 

Şiirde abartılı romantizm meselesi de doğrudan ifadeyle bağıntılıdır. Şiirde romantik tutumun işletilmesi, konuşma gerekçesinden yoksun oluşun bir sonucudur. Bu durumun söylenecek sözün bulunmayışı ve hayalcilik ile zincirleme bir ilişkisi vardır: 

″Bugün itibariyle şiirde romantizm unsuru hayal kurmaya geçiş olarak işletilmektedir. İlk kez ortaya çıktığı dönemlerde yaşanan hayata etkili bir eleştiri getirmek niteliği taşıyan romantizmin içi boşalmıştır. Romantizmin Batı’da ortaya çıktığı dönemlerdeki işlevini hem Necip Fazıl (1905-1983) şiirinde, hem de İkinci Yenide gözlemek mümkündür. Sonradan olan şey, romantizmin, şairanelik ve sair etkilerle içinin doldurulması, dondurulması ve şairi yaşanan hayat ve yaşayan insandan koparmak sonucuyla sınırlamasıdır. Bu dönüşüm hayalcilik üzerinden gerçekleşmesidir. Sonuç itibariyle bugün, hayalcilikle içiçe geçen romantizm, kurulu düzenin, egemen dizgenin ekmeğine yağ sürmekte, haksızlığı çoğaltmaktadır.″ (s,9) 

Sünni şairi, hakkın safında olarak düşünürsek, romantik tutumdan mümkün olduğu kadar uzak durmak gerekmektedir. Günümüzde yazılmakta olan şiir söz konusu olduğunda, daha çok lirik şiir için geçerli olabilecek bir olgudur. Epik şair, daha aktiftir liriğe nazaran. Lirik şiir, hayalciliğe daha yakın bir şiirdir. Ve hayatın pasif tarafında daha çok. Epik şiir, öyle değil de böyle diyen bir şiir. Epik şairin meramını yüksek sesle dile getirmesi, egemen dizgenin rahatsız olduğu bir dile getiriştir. Epik şiir, konuşkan bir şiirdir ve diri bir özü esas alır. Epik şairin hayalci bir şair olmadığını söyleyebiliriz. Epiğin tavrı cesarete dayalıdır ve dünyasında hayale yer yoktur. Daha aktif daha etkendir şiir bahsinde. Epiğin dünyası, iç’ten dış’a doğru şekillenir. Epik şair sözü doğrudan söyler ve dünyanın gidişatından rahatsızlık duyduğu için söyleyecek sözü hemen her zaman vardır. İletişimsizlik, lirik şiir için söz konusudur.  

Yaşayan İnsan, Yaşanan Hayat 

Şiire hayatiyet katan, canlılık kazandıran; o şiirin temel bir tavır olarak insanı ve hayatı esas almasıdır diyebiliriz. Sezai Karakoç’un ‘insansız şiir tez ölür’ sözü, şiirin kalıcı olmasını sağlayan önemli bir ölçüt, üzerinde durulması gereken bir tezdir. Şiirde realizmin ölçütüdür bu aynı zamanda. Sade bir söyleyiş, imgeye boğulmayan bir anlatım tarzı, gerçekçi oluş gibi ilkeler, yazılan şiire can katan nitelik veren ilkelerdir. Şiirde çağdaş zihniyeti, çağdaş gerçekliği esas almak da yaşayan insan ve yaşanan hayatla mümkündür. Şairin çağına olan duyarlığı, şiirini kof ve verimsiz olmaktan kurtaran, şiirine nesnel karşılık veren, şiirinin bir şahsiyet kazanmasını sağlayan, şiire somutluk ve iletişim gücü veren, şiirin mesele taşıyıcı bir güce ulaşmasını sağlayan olmazsa olmaz kriterlerdir. Şiirin eleştirel bir vasfı taşıması, çağ-insan-hayat problemlerini dile getirişiyledir daha çok. Şiirin kritik bir sanat oluşu bundandır. Zira şiir, kritik zamanların ürünüdür ve bir ölüm-kalım meselesidir. Bu aynı zamanda tehlikenin içinden sesletilen bir şiirin ciddi ve siyasi oluşunu imler. Yaşayan şiire yaşarlığını katan, o şiirin insan ve hayatla bağ kuruşudur diyebiliriz. Bu bağ, şiir meselesinde en esaslı bir bağdır. Konuşmak isteyen bir şiirin mutlak ölçüde insan ve hayatla bir derdi, bir problemi vardır: 

″Şiir meselesinde işe karakterini veren çağdır. Bu işin sırrı budur. Bu çerçevede, yaşasın diye ortaya salınacak şiirin temel şartlarından biri, etrafımızda akıp giden hayata ve insana dikkat kesilmektir. Şiir, hayatla ve insanla bağını arayarak, kurarak yaşamaya başlar. Şiirde, neredeyse bütün mesele budur. İmgeye abanarak abartılan soyutlama şiiri hayatsız ve insansız bırakır. ″ (s,260) 

″…’ın, ″… ″ adlı uzun şiiri, nispeten başarılı bir şiirdir. Bu şiirde, şiiri hayattan süzmek isteyen bir tavır var. Bu tavır, bu şiire bir dirilik katmaktadır.″ (s,115) 

″…’nın, ″…″ adlı  şiiri, hayal kurmayı temel tavır olarak benimseyen başarısız bir şiir. Hayal kurmak temel tavır olarak benimsenirse doğrudan konuşmaya yaklaşılamaz. Bu durum belirsizliğe, bütünlük fikrinin dağılmasına, abartılı romantizme, edilgenliğe ve buna mukabil eleştirel bir özden yoksunluğa yol açar. ″ (s,105) 

Burada da görüleceği  üzere, şiirinde insan ve hayatı ıskalayan öncelemeyen şairler, hayal kurmayı tercih edeceklerdir. Özbahçe, şiirindeki cesareti eleştiriye de uygulamış bir şair. Ve Özbahçe eleştirisinin de ruhu da, şiirde yaşayan insanı, yaşanan hayatı, bir tazelik fikrini, tavır olarak cesareti esas almaktır. 90’lar şiirinin de belirgin özelliklerinden biridir bu: Cesarete dayalı, konuşkan bir eda. Net fikirler bakımından bunu eleştiriye de uygulayan tek şair-eleştirmen özelliği taşıyor. 90’lar şiiri, siyasi bir şiirdir ve sözünü sakınmadan söyler. Ağzında eveleyip gevelemeyen, net ifadeye öncelik verir. Atılgan bir öne atılış, bir atılım gücü vardır bu şiirde. Cesaretin şiiridir 90’lar şiiri, edilgen romantizme kapılanmaz. Israrla konuşmak isteyen bir adamın şiiridir adeta. Soyut zihinsel spekülasyonlara yer yoktur ve bir davranış biçimi somutluğundadır.